Το να μεταφράζεις σημαίνει «να λες σχεδόν το ίδιο πράγμα», σύμφωνα με τα λόγια του Ιταλού συγγραφέα Umberto Eco. Ένας ολόκληρος κόσμος εμπεριέχεται σε αυτό το «σχεδόν». Το να μεταφράζεις σημαίνει να αντιμετωπίζεις τον άλλο, το διαφορετικό, το άγνωστο. Είναι συχνά η βασική προϋπόθεση για όσους θέλουν να έχουν πρόσβαση σε μια οικουμενική, πολλαπλή, ποικιλόμορφη κουλτούρα. Επομένως, δεν είναι τυχαίο ότι η Κοινωνία των Εθνών ασχολήθηκε με το θέμα στη δεκαετία του 1930, προβλέποντας τη δημιουργία ενός Index Translationum.

Αυτό το Ευρετήριο, το οποίο ξεκίνησε η UNESCO το 1948, επέτρεψε την πρώτη απογραφή μεταφρασμένων έργων στον κόσμο. Δύο χρόνια αργότερα, ξεκίνησε το πρόγραμμα Representative Works για τη μετάφραση αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η υποστήριξη της UNESCO για τη δημοσίευση πέρυσι ενός λεξικού λέξεων από αυτόχθονες γλώσσες του Μεξικού που δεν μπορούν να μεταφραστούν στα ισπανικά αποτελεί συνέχεια αυτών των προσπαθειών.

Αν και από τη δεκαετία του 1950 μιλούσαν για ενδεχόμενη εξαφάνισή τους, οι μεταφραστές –οι οποίες είναι συνήθως γυναίκες– δεν ήταν ποτέ τόσο πολλοί όσο σήμερα. Τόσο οι μηχανές που αναπτύχθηκαν στον απόηχο του πολέμου όσο και τα εργαλεία ψηφιακής μετάφρασης, τα οποία έχουν γίνει το τυπικό χαρακτηριστικό των παγκοσμιοποιημένων συνομιλιών μας, δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν αυτό το επάγγελμα "του παρασκηνίου" ακόμα κι αν έχουν συμβάλει στη μεταμόρφωση του επαγγέλματος.

Αυτό συμβαίνει γιατί η γλώσσα είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό μέσο επικοινωνίας. Είναι αυτό, και πολλά άλλα. Είναι αυτό που το κάνουν τα γραπτά ή προφορικά έργα, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση αυτού που μερικές φορές αποκαλείται «ιδιοφυΐα της γλώσσας», το οποίο οι πιο ισχυρές εφαρμογές δεν μπορούν να υποκαταστήσουν.

Διότι το να μεταφράζεις σημαίνει να αμφισβητείς την απερισκεψία στη γλώσσα, να αντιμετωπίζεις τις αμφιβολίες του, να φέρνεις στο φως τον πλούτο, τα κενά και τα επίπεδα νοήματος που αποκαλύπτονται στο πέρασμα από τη μια γλώσσα στην άλλη. Σημαίνει επίσης, μέσω αυτής της αναμέτρησης με τον άλλον, να αμφισβητήσει κανείς τη γλώσσα του, τον πολιτισμό του, τον εαυτό του. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να διατηρηθεί η ζωτικότητα της πολυγλωσσίας, ώστε ο καθένας να μπορεί να μιλά και να σκέφτεται στη δική του γλώσσα. Αυτό είναι που διακυβεύεται στη Διεθνή Δεκαετία των Αυτόχθονων Γλωσσών (2022-2032), η οποία εστιάζει στην κρισιμότητα της κατάστασης πολλών γλωσσών που απειλούνται με εξαφάνιση.

Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση της ταυτότητας, η μετάφραση παραμένει ένα αναντικατάστατο μέσο ενάντια στην απομόνωση από τους άλλους. Διότι χωρίς αυτό, όπως έγραψε ο Γαλλοαμερικανός συγγραφέας Τζορτζ Στάινερ, «θα ζούσαμε σε επαρχίες περιτριγυρισμένες από σιωπή».

Agnès Bardon

Πρόσβαση στο τεύχος